Skar?yski Wortal Turystyczny
  Zarejestruj się   | Strona Główna |     | Albumy |     | Forum |     | Artykuły |     | Poczta |              

           

   Turystyka
Strona G?ówna

HistoriaShow/Hide content
tree-T.gif Skar?yskoShow/Hide content
tree-T.gif Osada Kamienna do pocz?tku XXw
tree-T.gif Osada Kamienna 1914 - 1918
tree-T.gif Historia w datach
tree-T.gif Pomnik powsta?ców
tree-T.gif Przewa? staszicowski
tree-L.gif Trakt
tree-T.gif Bli?ynShow/Hide content
tree-T.gif Rozwój
tree-T.gif Górnictwo
tree-T.gif Jagie??o w Blizynie
tree-T.gif Gazeta z 1923r
tree-L.gif Monety
tree-T.gif MostkiShow/Hide content
tree-L.gif Historia
tree-T.gif ParszówShow/Hide content
tree-L.gif Zarys Historii
tree-T.gif SuchedniówShow/Hide content
tree-T.gif Zarys Historii 1
tree-L.gif Zarys Historii 2
tree-T.gif ??cznaShow/Hide content
tree-L.gif Zarys Historii
tree-L.gif InneShow/Hide content
tree-T.gif ?ZP AK PONURY
tree-T.gif Najstarsze domostwo
tree-L.gif Pseudonim OSET
Szlaki turystyczneShow/Hide content
tree-T.gif Objasnienia
tree-T.gif Szlaki pieszeShow/Hide content
tree-T.gif Wykaz szlaków pieszych
tree-T.gif Szlak czerwony
tree-T.gif Szlak ?ó?ty
tree-T.gif ?ladami górników
tree-T.gif Szlak zielony
tree-T.gif Szlak ?ó?ty 2
tree-L.gif Szlak czarny
tree-T.gif Szlaki roweroweShow/Hide content
tree-T.gif Berlin - Lwów
tree-T.gif Szlak niebieski
tree-L.gif Szlak czarny
tree-T.gif Szlaki konneShow/Hide content
tree-L.gif 80km konno
tree-L.gif WycieczkiShow/Hide content
tree-T.gif Le?nymi ?cie?kami
tree-T.gif W Lany Poniedzia?ek
tree-T.gif Kierz, Szyd?owiec ...
tree-T.gif Cel wycieczki…I??a
tree-T.gif Turystyka sp?ywowa
tree-T.gif Jastrz?b-Or?ów
tree-L.gif Wycieczka na ?ysic?
PTTK Skar?yskoShow/Hide content
tree-T.gif Regulamin odznak
tree-T.gif PTTKShow/Hide content
tree-T.gif Terminarz
tree-T.gif KronikaShow/Hide content
tree-T.gif XXXI Rajd BAB
tree-T.gif XIV Maraton Konecki
tree-T.gif VI Rajd Wiosenny
tree-L.gif X Rajd Miko?ajkowy
tree-L.gif 25 lat PTTK
MuzeaShow/Hide content
tree-T.gif Lista zabytków
tree-T.gif Muzeum im. Or?a Bia?ego
tree-T.gif Sanktuarium
tree-T.gif M. Zag??bia Staropolskiego
tree-T.gif Izba Pami?ci
tree-L.gif Muzeum Wsi Kieleckiej
GeologiaShow/Hide content
tree-T.gif Mapa geologiczna
tree-T.gif Jaskinie
tree-T.gif Sztolnie
tree-T.gif Kamienio?omyShow/Hide content
tree-T.gif Lista kamien.
tree-L.gif Kopulak
tree-L.gif G?azy narzutoweShow/Hide content
tree-T.gif G?az w Kierzu
tree-L.gif Skandynawski przybysz
ZabytkiShow/Hide content
tree-T.gif Mapa zabytków
tree-T.gif Zabytki technikiShow/Hide content
tree-T.gif Co i gdzie
tree-T.gif Starachowice
tree-T.gif Bobrza
tree-L.gif Nietulisko Fabryczne
tree-T.gif KapliczkiShow/Hide content
tree-L.gif Bukowa Góra
tree-T.gif Triangul
tree-T.gif Zalew Bzi?ski
tree-T.gif Rejon umocniony
tree-T.gif Dru?niczówka
tree-T.gif SynagogiShow/Hide content
tree-T.gif Samsonów
tree-L.gif Skar?ysko
tree-T.gif Cmentarze ?ydowskieShow/Hide content
tree-T.gif Skar?ysko
tree-L.gif Bodzentyn
tree-T.gif PomnikiShow/Hide content
tree-L.gif Klonów
tree-T.gif ZamkiShow/Hide content
tree-T.gif Dwór obronny w Modliszewicach
tree-T.gif Bodzentyn
tree-T.gif I??a
tree-T.gif Kurozw?ki
tree-T.gif Szyd?owiec
tree-T.gif Podzamcze Piekoszowskie
tree-L.gif Janowiec
tree-T.gif W?chockShow/Hide content
tree-T.gif Cystersi. Krowy, rudy i organy
tree-T.gif Pa?ac Schoenbergów
tree-L.gif Trzy rzuty beretem od Starachowic
tree-T.gif Ko?cio?yShow/Hide content
tree-T.gif Ko?cio?y
tree-T.gif ?wi?ta Katarzyna
tree-T.gif Ko?ció? farny ?w. Zygmunta
tree-L.gif Ko?ció? Wniebowzi?cia NMP
tree-L.gif Staro?ytne skarby Ponidzia
Baza noclegowaShow/Hide content
tree-T.gif Hotele
tree-T.gif AgroturystykaShow/Hide content
tree-T.gif Mostki
tree-T.gif Bli?yn
tree-T.gif Suchedniów
tree-T.gif Ko?oma?
tree-L.gif Parszów
tree-L.gif Zajazdy
Skar?yskie Tow.CyklistówShow/Hide content
tree-T.gif O nas - Cyklistach
tree-T.gif Kolejarze w Sielpi
tree-T.gif VII Skar?yski Rajd Rowerowy
tree-T.gif XIII Konecki Maraton
tree-T.gif IV Rajd Rowerowy
tree-L.gif XIV Konecki Maraton Rowerowy
Gdzie na weekendShow/Hide content
tree-T.gif Chlewiska
tree-T.gif Topornia
tree-T.gif Góra Che?m
tree-T.gif Kapkazy
tree-L.gif Radkowice

Zawrto?? Wortalu

Top
Polskie Towarzystwo HistoryczneShow/Hide content
· Rocznik 2010

   Dzia? przyrodniczy
Flora i Fauna
RoslinyShow/Hide content
tree-T.gif Czermie? b?otna
tree-T.gif Przylaszczka
tree-T.gif Okratek australijski
tree-T.gif Skar?yskie orchidee
tree-T.gif Wiosenne grzyby
tree-T.gif Orlik pospolity
tree-T.gif Borowik ceglastopory
tree-T.gif D?brówka roz?ogowa
tree-T.gif Ro?linne drapie?niki
tree-T.gif Brzoza czarna
tree-L.gif Czarcik?s ??kowy
Zwierz?taShow/Hide content
tree-T.gif PtakiShow/Hide content
tree-T.gif Awifauna Skar?yskaShow/Hide content
tree-T.gif Awifauna
tree-T.gif Uzupe?nienie I
tree-L.gif Uzupe?nienie II
tree-T.gif B?czek
tree-T.gif B?k
tree-T.gif Biegus zmienny
tree-T.gif Brodziec krwawodzioby
tree-T.gif G?? zbo?owa
tree-T.gif Grubodziób
tree-T.gif Jarz?bek
tree-T.gif Jemio?uszka
tree-T.gif Kaczka czernica
tree-T.gif Kokoszka
tree-T.gif Dzi?cio? du?y
tree-T.gif Dzierzba g?siorek
tree-T.gif Kopciuszek
tree-T.gif Jaskó?ka dymówka
tree-T.gif Ba?ant ?ownyShow/Hide content
tree-T.gif Opis gatunku
tree-L.gif Obserwacje
tree-L.gif Kruk - Corvus corax L.
tree-T.gif OwadyShow/Hide content
tree-T.gif Pok?onnik kamilla
tree-T.gif Ziele?czyk ostr??ynowiec
tree-T.gif Modraszek argiades
tree-T.gif Górówka meduza
tree-T.gif Strz?potek soplaczek
tree-T.gif Przeplatka aurinia
tree-T.gif Dostojka akwilionaris
tree-T.gif Pasyn lucylla
tree-T.gif Tygrzyk paskowany
tree-T.gif Klecanka polna
tree-T.gif Poskrzypka liliowa
tree-T.gif Trzyszcz piaskowy
tree-T.gif Trzyszcz polny
tree-T.gif Bujanka
tree-T.gif Mieniak stru?nik
tree-T.gif Bielinek rzepnik
tree-T.gif Modraszek teleius
tree-T.gif Wa?ka p?askobrzucha
tree-T.gif Moszenica wierzbówka
tree-T.gif Przeziernik osowiec
tree-T.gif ?anocha pobrz?cz
tree-T.gif Biegacz skórzasty
tree-T.gif Czerwo?czyk fioletek
tree-T.gif ?wierszcz polny
tree-L.gif Mieniak stru?nik
tree-T.gif SsakiShow/Hide content
tree-T.gif BobryShow/Hide content
tree-T.gif Skar?ysko
tree-T.gif Ole?nica
tree-L.gif Lubianka
tree-T.gif Wydry
tree-L.gif Wilki
tree-L.gif GadyShow/Hide content
tree-T.gif Padalec zwyczajny
tree-L.gif ?mija zygzakowata

Ochrona Przyrody
Parki KrajobrazoweShow/Hide content
tree-T.gif Suchedniowski
tree-L.gif Sieradowicki
RezerwatyShow/Hide content
tree-T.gif Barcza
tree-T.gif Rezerwat Cisa A
tree-T.gif Rezerwat Cisa B
tree-T.gif Ciechostowice
tree-T.gif Dalejów
tree-T.gif W dolinie Krasnej
tree-T.gif ?winia Góra
tree-T.gif ?winia Góra (EN)
tree-T.gif Rydno
tree-T.gif Kamie? Michnowski
tree-T.gif Wykus
tree-T.gif Ska?y w Krynkach
tree-L.gif Góra Grodowa
Pomnik przyrodyShow/Hide content
tree-T.gif Ska?ka Rejowska
tree-T.gif Bukowa Góra
tree-L.gif "Cyga?ska Kapa" i "Bia?y Kamie?"
Ciekawe miejscaShow/Hide content
tree-T.gif Diabelska Karczma
tree-T.gif Puszcza ?wi?tokrzyska
tree-T.gif Wschód na ?wi?tym Krzyzu
tree-T.gif Uroczysko "Pi?ty"
tree-T.gif Platforma na go?oborzu
tree-T.gif Bór mieszany
tree-T.gif Wiosenne motyle
tree-T.gif Bezimienny strumyk
tree-T.gif Bartek umiera
tree-T.gif Góra Che?m
tree-T.gif Radkowice
tree-L.gif Kapkazy

Woda
RzekiShow/Hide content
tree-T.gif Rzeka ?arnówka
tree-T.gif Dzieje rzeki Kamiennej
tree-L.gif Strumie? Kaczka
Gdzie na rybyShow/Hide content
tree-T.gif Ryby w okolicy
tree-T.gif Cha?cza
tree-T.gif Brody I??eckie
tree-T.gif Ja?le
tree-T.gif Mostki
tree-T.gif Piachy
tree-T.gif Rejów
tree-T.gif Suchedniów
tree-L.gif Zbo?enna
Opowie?ci z dnaShow/Hide content
tree-T.gif W?dkarska choroba
tree-L.gif Sobota na Brodach

   Inne informacje
Gminy Powiatu
Skarzysko-Kamienna
Skar?ysko Ko?cielne
SuchedniówShow/Hide content
tree-T.gif Skrótowo
tree-T.gif Po?o?enie
tree-T.gif ?rodowisko
tree-T.gif Zabytki
tree-T.gif Osadnictwo
tree-T.gif Zarys historii
tree-T.gif Historia w XXw
tree-L.gif Us?ugi
??cznaShow/Hide content
tree-T.gif Skrótowo
tree-T.gif Po?o?enie
tree-T.gif ?rodowisko
tree-T.gif Zabytki
tree-T.gif Osadnictwo
tree-T.gif Zarys historii
tree-L.gif Us?ugi
Blizyn

Ciekawostki
Z naszych wyprawShow/Hide content
tree-T.gif Wschód na ?wi?tym Krzy?u
tree-T.gif Z lotu ptaka
tree-T.gif Rajd SH Kotwica
tree-T.gif Prastary las
tree-T.gif Road Runners
tree-T.gif Wielka tajemnica Emeryka
tree-T.gif W?skotorówk? do Lipia
tree-T.gif Wykus 2006
tree-T.gif Motocross Bli?yn
tree-T.gif Nepomuki regionu
tree-T.gif Muzeum im. Or?a Bia?ego
tree-T.gif Redakcja przy pracy...
tree-T.gif Tablice BHP w Starachowicach
tree-T.gif KTD-458 ORP "Odwa?ny"
tree-T.gif XII Jarmark I??ecki
tree-T.gif Bieg prze?ajowy w Bli?ynie
tree-T.gif ?wi?to Herbaty i Kawy
tree-T.gif Zalejowa
tree-T.gif Ja lubie je??
tree-T.gif Jak to licznik ...
tree-T.gif 11.11.2006
tree-T.gif Wycieczka na ?ysic?
tree-T.gif Dzionie rakowskie
tree-T.gif Mostki inaczej
tree-L.gif Plener Malarski
KoncertyShow/Hide content
tree-T.gif Orkiestry D?te
tree-L.gif Koncerty Bli?y?skieShow/Hide content
tree-L.gif Ratujemy ko?ció?ek ?w. Zofii

Wywiady, artyku?yShow/Hide content
tree-T.gif Wykreowa? mark?
tree-T.gif Ja o tym nie marzy?em
tree-T.gif Wyspy nie oddamy
tree-T.gif Wspom. P. ?wierczy?skiego
tree-T.gif Klaster turystyczny
tree-L.gif Wyk?ad dr Piotra Kardysia


   Ankiety/Sondy
Czy wiesz co to Rydno?

Wiem od dawna
Dowiedzia?em si? na Pikniku
Nie mam poj?cia



Wyniki
Ankiety

Głosów 2395

   Dodatki
Wpisz się do Księgi

Filmoteka

Nasza Ekipa

Forum dyskusyjne

Kalendarz

Napisz Newsa

Kontakt

Co w Wortalu

Prenumerata biuletynu

Archiwum Newsów

Szukaj w Wortalu

Poleć Nasz Wortal


   Galerie Wortalu

paz_krolowej_3.jpg
  
kamieniolom5.jpg
  
DSCF1549-2.JPG
  
DSCF6458_d332.JPG
  
swinia2006_0121(017).JPG
  
DSCF6453_d300_d410.JPG
  
DSCF1605.JPG
  
DSCF1634.JPG
  
DSCF6136_ndbudowka.jpg
  
DSCF4517_melitaea diamina_kmm.jpg
  
DSCF6451_bolowy_stok.JPG
  
bobry_komin_2008_01_26_1732.jpg
  
ziele?czyk_km.jpg
  
sw.krzyz.JPG
  
gagaty_2008_06_25_03_km.jpg
  
Plik HDR wielki piec 00.jpg
  
skam3.jpg
  
Img_8206.jpg
  
DSCF9463_pion_km.jpg
  
DSCF9427_bor2_km.jpg
  
IMG_0525.JPG
  
MOB2007_0708(027)_Lycaena virgaureae_para_km.jpg
  
DSCF8565_widok_na_lysice.jpg
  
krol8.JPG
  
prez10.jpg
  



Ja o tym nie marzy?em...
rozmowa z profesorem Romualdem Schildem



Zacznijmy od marze?, dlatego ?e za zawodem archeologa najcz??ciej kryj? si? jakie?, dzieci?ce jeszcze, marzenia...


Moje akurat nie, ja o tym nie marzy?em. Gorzej... studiowa?em archeologi? z przymusu, bo jak mi si? wydawa?o, to by? jedyny kierunek, na który mog? si? dosta?. Mia?em nieprawid?owe pochodzenie spo?eczne, co si? pojawi?o w moich papierach i koledzy z klasy, którzy w odró?nieniu ode mnie nale?eli do ZMP i znali te papiery, bo je sami pisali, zapewniali mnie z satysfakcj?, ?e nigdzie si? nie dostan?. To by?o dawno temu, w roku ?mierci Stalina, i jako? z trudem z wielkimi emocjami i z pomoc? szlachetnych ludzi uda?o mi si? zacz?? studiowa?. Tak wi?c, gdyby nie by?o wojny i komunizmu w Polsce, to bym nie by? archeologiem. Ale to nie znaczy, ?e nie lubi? tego zawodu... Mo?na powiedzie?, ?e to komuni?ci sprawili, ?e ?yje mi si? ca?kiem nie?le i robi? to, co lubi?.

A robi? Pan i robi rzeczy rozmaite. Pa?skie zainteresowania zawodowe s? doprawdy rozleg?e, równie? w sensie geograficznym. Porozmawiajmy mo?e o paleolitycznej osadzie górników hematytu, producentów ochry z Rydna. Czyta?am kiedy?, ?e ochr? posypywa? swych zmar?ych ju? neandertalczyk, wi?c jej znaczenie kultowe musia?o by? niezwyk?e...

By?o ogromne. A Rydno, to nie jest jedno stanowisko ani jedna osada. To setki, je?li nie tysi?ce osad skupionych wokó? kopalni ochry, to znaczy ziaren hematytu, które by?y eksploatowane od starszej epoki kamienia, ju? oko?o 20 tysi?cy lat temu, a? do, w mniejszej skali, czwartego tysi?clecia przed Chrystusem, ale g?ównie w tak zwanym pó?nym paleolicie, u schy?ku epoki lodowej, kilkana?cie tysi?cy lat temu. Nazw? „Rydno”, a w?a?ciwie „ Rydzno” wymy?li? mój mistrz, profesor Stefan Krukowski, z powodu krwistoczerwonej barwy ziemi na badanym terenie nieopodal Skar?yska. Kompleks ten jest teraz prawie ca?kowicie zniszczony, chocia? to zabytek klasy ?wiatowej...

Zosta? zasypany?

Rozkopany. Piasek tarasów rzecznych, w którym zalegaj? pozosta?o?ci prehistorycznych osad, zosta? wywieziony, zmieszany z cementem i pos?u?y? budownictwu, razem z tymi zabytkami prawdopodobnie... Na kompleks natrafiono przed pierwsz? wojn? ?wiatow?, ale wówczas nie doceniono wagi znaleziska. Dopiero w latach czterdziestych profesor Krukowski, samouk, samotnik i dziwak, niezwi?zany z ?adnym establishmentem archeologicznym, odkry? jego w?a?ciwe znaczenie...
W latach sze??dziesi?tych Rydno zosta?o wpisane do rejestru zabytków, czyli zacz??o by? chronione prawem. Ale w Polsce prawo jest ?amane notorycznie i tam te? dzika i przemys?owa eksploatacja piasku, jako kruszywa w budownictwie, spowodowa?a, ?e znaczna cz??? zabytków zosta?a zniszczona. Poniewa? jednak badania by?y ju? prowadzone, cz??? uda?o si? uratowa?...
Na obszarze, który ma par? kilometrów kwadratowych, do tej pory odkryto ponad 400 obozowisk z epoki kamienia. Nie tylko w Europie, lecz tak?e nigdzie na ?wiecie, gdzie s? stanowiska z tego czasu, nie ma takiej ich koncentracji. By?o to wyra?nie miejsce magnetyczne, które przyci?ga?o ludzi z wielu wzgl?dów, chocia? przede wszystkim z powodu barwnika. U?ywano go niew?tpliwie do celów kultowych, ale te? do garbowania skór, czy w ówczesnej medycynie, równie? w pó?niejszym okresie. Spotyka?y si? tu ró?ne paleolityczne spo?eczno?ci zbieracko– ?owieckie, ?yj?ce w ma?ych grupach sk?adaj?cych si? z pojedynczych rodzin. Tu odbywa?y si? zgromadzenia tych spo?eczno?ci, tu kojarzono ma??e?stwa, wymieniano ówczesne dobra, sprawowano uroczysto?ci. Mo?na powiedzie?, ?e to tu by?a „stolica” ówczesnej Europy ?rodkowej.

Materia? archeologiczny z czasów przedceramicznych jest raczej ograniczony...

Ceramika pojawi?a si? w tym miejscu Europy dopiero za 5–7 tysi?cy lat. Poniewa? ko?ci si? ?le przechowuj?, w Rydnie znajdujemy tylko wyroby kamienne oraz ?lady obozowisk w postaci zag??bie? po domach. Grupy my?liwych ?ci?ga?y tam nie tylko po to, by zdoby? czerwony barwnik, czy te? uzyska? go od grup, które w danym momencie kontrolowa?y kopalnie. By?o to miejsce zgromadze? tak zwanych rodzin prostych – po angielsku band society... nie ma dobrego polskiego terminu – w celach politycznych i socjalnych. Tam si? dokonywa?y ma??e?stwa, co by?o bardzo wa?ne w ich ?yciu biologicznym. Sie? wymiany partnerów musia?a by? dostatecznie du?a, by niewielkie spo?eczno?ci si? nie degenerowa?y fizycznie przez reprodukcj? wsobn?. To jedyne takie znane prehistoryczne miejsce na ?wiecie, zabytek na skal? ?wiatow?, który zmienia nasze wyobra?enia o tym, co kiedy? by?o.

Jak wygl?da?a paleolityczna kopalnia hematytu?

Hematyt jest tu stosunkowo ?atwo dost?pny. Wyst?puje jako ?wiry i otoczaki w piaskach pla?y morza triasowego. Ta pla?a to po prostu zestalony pok?ad ?wiru, bli?ej powierzchni zwietrza?ego i lu?nego, który trzeba by?o przesortowa?, oddzielaj?c ziarna hematytu od ziaren kwarcu. Lepiszczem by?a glina, te? prawdopodobnie u?ytkowana, bo ma kolor purpurowy. Z?o?e z hematytem wychodzi?o na powierzchni? i, oczywi?cie, ten powierzchniowy z?óg do?? szybko zosta? wyczerpany, ale miejscowi górnicy ju? od 20 tysi?cy lat potrafili kopa? jamy g??bokie na dwa metry.

Poddawany by? dalszej obróbce, czy od razu by? gotowy do u?ytku, nadawa? si? do malowania?

Hematyt by? rozcierany na ?arnach – a mamy tych ?aren na stanowiskach archeologicznych mnóstwo – i potem na ogó? mieszany z t?uszczem, chyba ?e s?u?y? na przyk?ad do posypywania zw?ok. Resztki sza?asów i domostw w tych obozowiskach odró?niaj? si? tym od innych z tego okresu, ?e po ods?oni?ciu powierzchni tarasu rzecznego, pod próchnic?, na ?ó?tym tle piasku zape?niaj?cego pozosta?o?ci dawnych chat, raptem pojawiaj? si? czerwone plamy wynik?e z domieszki sproszkowanego hematytu. W momencie gdy by? rozcierany na ?arnach, to cz??? sproszkowanego hematytu dostawa?a si? do otoczenia, zw?aszcza tam gdzie ten proces produkcyjny si? odbywa?.

Ludzie ci te? pewnie chodzili czerwoni cali...

Niew?tpliwie ?apki mieli czerwone, trudne do odmycia.

Cmentarzysk raczej po sobie nie zostawili?

One by?y, ale w kwa?nym ?rodowisku biologicznym materia?y organiczne ulegaj? chemicznemu zniszczeniu. Zachowa?o si? troch? ko?ci, ale to s? ko?ci z ognisk, przepalone.

Czy przetrwa?y jakie? ?lady ?ycia duchowego tych ludzi?

Takie ?lady bywaj? na ogó? w materia?ach organicznych. Przedmioty kultu w tym czasie, co wiemy sk?din?d, by?y drewniane albo ko?ciane.

A ?lady ?wiadcz?ce o tym, ?e mieszka?cy osady wymieniali hematyt na jakie? inne dobra, z dalszych okolic...

Tak. Znale?li?my mas? takich ?ladów. Oczywi?cie nie wiemy, co wymieniali w materia?ach organicznych, na przyk?ad w produktach ?ywno?ciowych czy skórach. Mamy ?lady wymiany w postaci „egzotycznych” ska?, to znaczy materia?u do produkcji narz?dzi kamiennych – krzemienie, które wyst?puj? wy??cznie w Pieninach, kilkaset kilometrów st?d, obsydiany, wydobywane wy??cznie w S?owacji i na W?grzech, sporo krzemieni importowanych z okolic Krakowa, krzemie? z Podlasia...

Nie prowadzono bada?, gdzie trafia?y ziarna hematytu?

Mamy niew?tpliwe dowody, ?e trafia?y na przyk?ad w okolice dzisiejszej Warszawy. W Ca?owaniu ko?o Karczewa jest niezwykle interesuj?ce stanowisko ze schy?ku epoki lodowej, gdzie znajdowali?my hematyt w?a?nie z Rydna – w du?ych ilo?ciach na ró?nych poziomach. Problem w tym, ?e nie wszyscy archeolodzy przy eksploracji stanowisk zwracaj? uwag? na te ziarenka. Cz?sto zreszt? s? to stare badania, a w okresie mi?dzywojennym raczej nie prowadzono wykopalisk, lecz zbierano z powierzchni wydm zabytki ods?oni?te przez si?y naturalne, na przyk?ad wiatr.

Zosta?my jeszcze chwil? przy wytwórcach ochry, o których z tak nik?ych ?ladów, w?a?ciwie tylko ró?nych kolorów odkrywki, mo?na tak wiele wyczyta?... Czy mo?na na przyk?ad wyczyta? pocz?tki rozwarstwienia spo?ecznego?

To jest okres, kiedy tego rozwarstwienia jeszcze nie ma. Poniewa? jednak badamy rozleg?y obszar, socjotopograficzne charakterystyki stanowisk, których jest bardzo du?o i le?? w ró?nej odleg?o?ci od kopalni hematytu, s? odmienne. Mamy stanowiska bardzo bogate, osady, o których mo?na powiedzie?, ?e s? wsiami, gdy? sk?adaj? si? z wielu domostw, co jest rzadko?ci?, bo wsie ??cz? si? na ogó? dopiero ze sta?ym osadnictwem. Te wsie lokuj? si? w najlepszych miejscach z punktu widzenia topograficznego, czy te? morfologicznego, stosunkowo blisko samej kopalni i mieszka?cy prawdopodobnie byli jej w?a?cicielami, to jest sprawowali jak?? kontrol? nad dost?pem do z?o?a. To by?y grupy ludzkie kontroluj?ce ca?y ten obszar.

Pewnie musia?y to sobie wywalczy?...

Prawdopodobnie. W tych „wsiach” równie? jest najwi?cej egzotycznych importów surowców krzemiennych. Mieszka?cy nie mogli dosta? tych surowców inaczej ni? przez wymian?. Co? za co?... prawdopodobnie za dost?p do hematytu. To nie znaczy, ?e sprzedawali ten hematyt. Po prostu zgadzali si?, ?eby grupa, która przysz?a, kopa?a go sobie. Obszar Rydna le?y nad Kamienn?. Obozowiska s? po obu stronach rzeki. Charakter osadnictwa na przeciwleg?ym brzegu jest zupe?nie inny. Obozowiska s? mniejsze i krótkotrwa?e. U?ywano tam nawet innego krzemienia, z innego miejsca, ni? w osadach bli?ej kopalni. ?wiadczy?o to o jakich? politycznych rozwarstwieniach i wynikaj?cych z tego ograniczeniach, sytuacja „ludzi zza rzeki” by?a znacznie gorsza, mo?e ró?nili si? te? etnicznie

Jak przeprawiali si? przez rzek??

Znale?li?my bród, przy którym, po obu stronach, osadnictwo wyra?nie si? koncentruje.

Pewnie kontrolowali t? przepraw?...

Jest jeszcze drugie takie miejsce, które, jak s?dzimy, by?o brodem. Te? pewnie je kto? kontrolowa?....

Wspomnia? Pan o Ca?owaniu, innym stanowisku, którym si? Pan zajmowa?, i o ?ladach ?owców reniferów. To te? jest materia? archeologiczny, z którego trudno czyta??

To jest przede wszystkim materia? krzemienny i wiemy o nim du?o, gdy? w Ca?owaniu, które jest wysp? w kopalnej dolinie Wis?y otoczon? torfami, prowadzone by?y równie? bardzo szerokie badania nauk pomocniczych, g?ównie paleoekologiczne. Badali?my tam py?ki kwiatów, szcz?tki zw?glone, makroszcz?tki ro?linne... i sporo uda?o nam si? wywnioskowa?.

W torfie dobrze przechowuj? si? ?lady przesz?o?ci...

Bardzo dobrze, ale w Ca?owaniu jest kwa?ny torf, który nie przechowuje ko?ci. Natomiast przechowuje bardzo dobrze drewno, zw?glone makroszcz?tki ro?lin. Wiemy wi?c, ?e mieszka?cy tych terenów byli nie tylko ?owcami reniferów, lecz tak?e zbieraczami, na przyk?ad bulwek ro?lin wodnych. Mamy nawet zw?glone pestki poziomki...

Jak si? je uda?o wyizolowa??

Robi si? tak zwane szlamowanie – wszystko przesiewa si? na g?stym sicie, przep?ukuje i potem botanik, specjalista od makroszcz?tków przegl?da ziarnko po ziarnku, patyczek po patyczku, pod lup?, czy te? pod binokularem.

Mo?na t? metod? ustali?, w co si? ci zbieracze poziomek ubierali?

To wiemy sk?din?d, ale na przyk?ad w Ca?owaniu badali?my ?lady pracy na narz?dziach krzemiennych. Jest taka specjalna technika mikroskopowa, dzi?ki której mo?emy powiedzie?, co si? tymi narz?dziami robi?o. Wiemy wi?c, ?e ?owcy reniferów obrabiali skóry. Znale?li?my sporo grotów strza?, w?a?ciwie ich trzonów, bo to by?y strza?y z odzysku. Najwa?niejsze by?o drzewce... grot mo?na by?o zrobi? w pó? minuty, natomiast oprawi? go, zrobi? drzewce z piórami, to ju? by?a powa?na sprawa. Wiemy, które strza?y trafi?y w zwierz? – ?atwo stwierdzi?, badaj?c ?lady mikroskopowe na grotach, ?e wchodzi?y w mi?kkie obiekty, w cia?o... Niektóre trafia?y w ko?ci, wtedy maj? na czubku charakterystyczny odprysk od uderzenia. Na tym stanowisku jest te? chata wg??biona w ziemi?. Mieszka?cy polowali na zwierz?ta, prawdopodobnie pó?n? jesieni?, kiedy renifery s? w najlepszym stanie biologicznym, najlepiej od?ywione, oprawiali je, wyprawiali skóry.

I odchodzili?

To s? krótkotrwa?e pobyty, sezonowe, ale ta sama grupa mog?a przychodzi? w to samo miejsce kilkadziesi?t razy, przez kilkadziesi?t lat. Próbujemy ustali?, jaka by?a funkcja takiego stanowiska i w jakim sezonie by?o u?ywane. Ca?owanie by?o u?ytkowane przez prawie 6000 lat, mniej wi?cej 14000 do 8000 lat temu. W okresie mezolitycznym, czyli wczesnoholoce?skim, pojawia?y si? tam g?ównie grupy zbieraj?ce bulwki ro?linne, i tak mniej wi?cej przez 1600 lat, prawdopodobnie co wiosn?...

Znów zapytam o ?lady kultury duchowej...

Nie znale?li?my. Ale mamy te? inne stanowisko, pod Sandomierzem, ?owców nosoro?ca i konia sprzed 16000 lat, z tak zwanej kultury magdale?skiej. I tam z ró?nych wzgl?dów wspaniale zachowa?y si? ko?ci i materia?y organiczne. Znale?li?my nie tylko narz?dzia z ko?ci, lecz tak?e dzie?a sztuki – figurki wycinane z p?ytek ko?cianych, z ko?ci s?oniowej na przyk?ad, czyli k?ów mamuta. Unikatem w skali ?wiatowej je?li chodzi o ten okres jest ca?a seria, bo prawie 30, figurek kobiet z krzemienia. Figurki zwierz?t i ludzi by?y produkowane dopiero pó?niej, w okresie neolitu, szczególnie w pó?nocno– wschodniej Europie, przez retusz od?upków krzemiennych. A tu mamy produkcj? masow?...

Czy to mog?o mie? jaki? zwi?zek z kultem p?odno?ci?

Symboliczne znaczenie rze?b, czy te? wylepianek kobiet zaczyna si? w górnym paleolicie, dwadzie?cia par? tysi?cy lat temu i ko?czy mniej wi?cej 14000 lat temu. Te postacie kobiece s? ró?ne, od s?ynnej kamiennej Wenus z Willendorfu, przez figurki lepione z gliny i wypalane, do ko?cianych wylepianek pó?nomagdale?skich. Stanowisko pod Sandomierzem to ju? okres ko?cowy produkowania tych figurek. Mia?y one niew?tpliwie znaczenie symboliczne. Jest w Rosji stanowisko ?owców mamuta, gdzie znaleziono podobne figurki po?amane intencjonalnie. Niektórzy z moich kolegów uwa?aj?, ?e by?y ?amane po szcz??liwym porodzie. Nasze nie s? ?amane, nie maj? zreszt? ?adnych ?ladów u?ytkowania. To nie ostatnie ciekawe znalezisko na tym stanowisku. W zesz?ym roku wykopali?my, i jest to te? wyj?tkowa rzecz w Polsce, prawie ca?y szkielecik dziecka, ?wie?o narodzonego, albo zaawansowanego p?odu.

Z jakimi? ?ladami obrz?du?

Nie, gdy? warstwy s? tu na wtórnym z?o?u, czyli u?o?one nie tak, jak by?y pierwotnie. Zosta?y odsuni?te na inne miejsce, chocia? materia?y archeologiczne zachowa?y si? wspaniale. Znajduj? si? w tak zwanym klinie mrozowym, specyficznym tworze geologicznym epoki lodowcowej. Gdy epoka lodowcowa zmierza?a ku ko?cowi, lodowe ?y?y rozmarza?y. Latem górna partia si? wytapia?a i robi? si? rowek z wod?, do którego sp?ywa?y z najbli?szej okolicy materia?y z obozowiska. Cz??? wzgórza, na którym materia?y by?y w stanie pierwotnym, zosta?a zniesiona przez pó?niejsze zjawiska geologiczne, tak?e ork?.
Szlamowali?my, czyli przepuszczali?my przez sita wodne ka?d? pi?d? ziemi. Znajdowali?my miniaturowe ?limaczki z tego okresu, przewiercone z?bki z naszyjników, ozdoby, które maj? wielko?? paru milimetrów... Przechowa?y si? jak w g??bokim grobie, w ?rodowisku chemicznie oboj?tnym, w skale lessowej, która ma du?o w?glanu wapnia, wi?c przetrwa?y nawet ko?ci.

Zajmuje si? Pan te? cz?owiekiem czasu kamienia na innym kontynencie...

Razem z moimi ameryka?skimi przyjació?mi od ponad czterdziestu lat prowadzimy wykopaliska w pó?nocno– wschodniej Afryce – w Sudanie, Etiopii, Egipcie, na Synaju – a od, z przerwami, trzydziestu paru na po?udniowej Pustyni Zachodniej, inaczej Nubijskiej, w Egipcie, bardzo intensywne szczególnie ostatnio. Badali?my starsz? epok? kamienia w przedziale od 400 tysi?cy do 60 tysi?cy lat temu, a teraz zajmujemy si? neolitem, czasem, w którym wynaleziono ceramik?. Najstarsza ceramika na tych terenach pojawi?a si? w po?udniowym pasie Sahary 10 tysi?cy lat temu. To nie jest najstarsza ceramika na ?wiecie. Starsza, ze stanowisk na wschodniej Syberii, pochodzi sprzed 16 tysi?cy lat.
Ale w pasie Sahary najwcze?niej na ?wiecie rozpocz??a si? hodowla byd?a. Dzi? nie ma tam wody, nie ma opadów, cz?owiek nie mo?e ?y? poza obszarem wokó? studni. Na pocz?tku holocenu, chocia? te? by?o sucho, bywa?y okresy wilgotniejsze. ?wiat zwierz?cy by? bardzo ubogi – gazela, która nie musi pi?, bo dostaje wod? z ro?linno?ci, zaj?c i to w zasadzie wszystko. W pozosta?o?ciach osad jednak znajdowali?my ko?ci du?ych zwierz?t, byd?a... Kto? musia? temu zwierz?ciu dawa? wod?, a wi?c to zwierz? musia?o by? oswojone. By?a to ?ywa spi?arnia jedzenia, która z cz?owiekiem kolonizowa?a pustynn? Afryk?. Nasz argument przez wiele lat wzbudza? powa?ne w?tpliwo?ci. Jak pani pewnie wie, bardzo wa?ne w archeologii s? badania genetyczne. I badania genetyczne wykaza?y, ?e byd?o afryka?skie oddzieli?o si? od bliskowschodniego, a wi?c i europejskiego ponad 20 tysi?cy lat temu i ?e obecne szczepy afryka?skiego byd?a domowego s? szczepami lokalnymi, udomowionymi prawie dok?adnie w czasie, o którym mówimy. Podbudowa? te? nas argument j?zykowy. Mianowicie terminologia w j?zykach subsaharyjskich obejmuj?ca byd?o i zwi?zane z nim zabiegi hodowlane uwa?ana jest za niezmiernie star?.
Ale na Pustyni Zachodniej zajmujemy si? ca?ym neolitem, od czasów pierwszych hodowców byd?a do okresu budowniczych megalitów.

Saharyjskie megality to by?o rzeczywi?cie spektakularne odkrycie...

Okres megalityczny zaczyna si? mniej wi?cej 4500 lat przed Chrystusem, wcze?niej ni? tak zwane kultury predynastyczne, a ko?czy mniej wi?cej 3500 lat przed Chrystusem, tu? przed powstaniem pierwszego pa?stwa egipskiego. Najstarsze stanowiska neolityczne w dolinie Nilu – chocia? uwa?am, ?e tam archeolodzy nie potrafi? znale?? tych naprawd? najstarszych – s? znacznie m?odsze od naszych najstarszych stanowisk, z którymi wi??e si? budownictwo megalityczne. To s? kamienne stele, ustawione w grupy. Niektóre maj? po 100 kg, inne po kilkana?cie ton – od dzieciaczków do trzymetrowych olbrzymów. Stele by?y kszta?towane przez ob?upywanie t?ukami kamiennymi p?askich bloków piaskowca kwarcytowego. Stawiano je na wyniesieniach dna jeziora, ju? wówczas suchego. Takie bezodp?ywowe rozleg?e zag??bienie, gdzie gromadzi?y si? wody deszczowe i by?y przechowywane pod powierzchni? ziemi, ?atwo dost?pne przy kopaniu studzien, w terminologii geologicznej nazywa si? je playa. I s? tam rzeczywi?cie setki studzien, od ma?ych do olbrzymich o ?rednicy 10 m. Wykopali je hodowcy byd?a, którzy w?drowali z deszczami – zim? na po?udnie, a latem na pó?noc...

I to oni znale?li czas, ?eby postawi? megality?

Tak, w miejscu, które nazywamy Nabta Playa, postawili cztery kompleksy megalitów – setki steli, zwanych w terminologii europejskiej menhirami.

Sta?y, gdy zosta?y odkryte?

Poza paroma ju? le?a?y, powalone przez wiatry pustynne. Wiatr, tu najcz??ciej pó?nocny, odbija? si? od du?ej p?aszczyzny kamienia i wracaj?c, dr??y? basen od strony pó?nocnej, stela pada?a, zwykle si? roztrzaskuj?c.

To by?o przypadkowe odkrycie...

Przypadkowe. W tej chwili s? to zbiorowiska olbrzymich potrzaskanych g?azów na powierzchni pustyni, na dawnych mu?ach jeziora. Dopiero gdy kto? si? im uwa?nie przyjrzy, widzi, ?e g?azy s? obrobione, maj? okre?lone kszta?ty – czasami maj? kszta?t sylwetki cz?owieka z g?ow? i ramionami – niektóre jeszcze stoj?, pochylone, jak pewien olbrzym 12– tonowy menhir. Tworz? cztery wyra?ne grupy, które sk?adaj? si? z mniejszych grupek. W ka?dej grupce jest od kilku do kilkunastu stel. My?limy, ?e reprezentuj? zwi?zki rodzinne, a te wi?ksze grupy – prawdopodobnie klanowe. Klany, rz?dzone przez wodzów, to ju? wy?szy stopie? zwi?zków spo?ecznych. Basen Nabta by? ?wi?tym miejscem, a megality symbolizowa?y prawdopodobnie dusze tych, którzy odeszli.

By? to wi?c rodzaj cmentarzyska?

Tam nie by?o ?adnych pochówków. Pochówki by?y w zupe?nie innych miejscach, na ma?ych cmentarzyskach, które te? mamy rozkopane...

Zatem raczej ?wi?tynia?

Dla przodków, którzy odeszli. Stele by?y zwrócone na pó?noc, ku gwiazdom, które nie gin?, czyli nie znikaj? z firmamentu, obszaru nieba, który w terminologii egipskiego Starego Pa?stwa by? ?wi?ty. Do tego obszaru nie?miertelno?ci zmierza?y te? dusze.

Postawienie olbrzymich g?azów nie mog?o by? proste ani technicznie, ani organizacyjnie...

Za tym przedsi?wzi?ciem kryje si? wielka w?adza, bardzo dobrze zorganizowane spo?ecze?stwo z systemem wodzowskim, który powodowa?, ?e energia spo?eczna by?a kierowana ku czemu? wy?szemu, nie tylko ku jedzeniu...

Jak zmusi? pasterza do takich prac...

Ludy pasterskie charakteryzuj? si? ju? du?ym zró?nicowaniem bogactwa, wi?c i zró?nicowaniem spo?ecznym. Powoduje to powstanie systemu wodzowskiego, czego? w rodzaju spo?eczno?ci kacykowatej, gdzie w?adza kacyka jest dziedziczona. Z ko?ca badanego okresu mamy olbrzymi kurhan, najwi?kszy znany z tej cz??ci Sahary, prawie 20 m ?rednicy, z potrójnym kr?giem kamiennym, zniszczony przez erozj?, gdzie w jamie grobowej znale?li?my pochowan? g?ówk? dziecka, mniej wi?cej trzyletniego. Grób by? obrabowany, ale rabusie mieli szacunek dla szcz?tków i w?o?yli g?ówk? na dno. Z wyposa?enia zosta? fragment garnka. A musia?o by? bogate. To by? zapewne taki ma?y, lokalny „faraon”, Ma?y Ksi???, dziedzic Pustyni Libijskiej.

Kurhanu doros?ego „faraona” nie by?o w pobli?u?

Znale?li?my jeszcze jeden kurhan, ale nie by?o w nim pochówku, prawdopodobnie zosta? rozgrabiony. Te kurhany by?y kamienno– ziemne, poro?ni?te ro?linno?ci?. Gdy ca?y obszar zacz?? podlega? pustynnieniu, ro?linno?? znikn??a, a ziemi? wywia? wiatr. Kurhany z grobami zosta?y otwarte. Wszystkie, które badali?my, s? obrabowane. Znam jeszcze dwa, w których nie wiadomo, co jest. A bogato wyposa?one by?y groby nawet zwyk?ych osób, cz?onków rozszerzonej rodziny – licz?ce od kilkunastu, do trzydziestu osobników – pochowanych na niewielkiej przestrzeni, w trzcinowych koszach, i przysypanych ziemi?, bez obstaw kamiennych.

Jak wygl?da?y osady tych ludzi?

Nie mia?y sta?ych struktur. U koczowników to jest rzecz oczywista. Pokrywane skórami konstrukcje mieszkalne sk?adali i przewozili na grzbietach byd?a w nowe miejsce. Miejsca te rozpoznaje si? po nagromadzeniu kulinarnych odpadów produkcyjnych, ceramiki...

Tym bardziej zadziwia przedsi?wzi?cie megalityczne...

Te megality s? fenomenem w skali ?wiatowej. W ogóle pierwsze megality pojawiaj? si? w Afryce, jak s?dzimy w naszym obszarze badawczym, i kojarz? si? tu zawsze z ludami pasterskimi. Kiedy ta idea dotar?a do Europy, zakorzeni?a si? w?ród ludno?ci rolniczej. Rozwini?te spo?eczno?ci wschodniej Sahary, w okresie, kiedy te tereny zacz??y nagle i szybko pustynnie?, mog?y sta? si? katalizatorem ró?nicowania ch?opskich spo?eczno?ci doliny Nilu, powstawania wi?kszych jednostek terytorialnych. Królestwo w Górnym Egipcie by?oby wi?c skutkiem nie izolowanego rozwoju w dolinie Nilu, lecz oddzia?ywa? kulturowych ca?ej Afryki Pó?nocno– Wschodniej.

Jest Pan chyba jedynym polskim uczonym – cz?onkiem zagranicznym Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó?nocnej. Jak dochodzi si? do takiego wyró?nienia?

Przechodzi si? przez skomplikowany system nominacji i g?osowa?, a ja po prostu jestem znany w tym ?rodowisku. I ju? nie jestem jedynym. Ostatnio zosta? cz?onkiem embriolog Andrzej Tarkowski z Uniwersytetu Warszawskiego.

Zacz?li?my od marze?, których nie by?o...Czy s? teraz? Czy ma Pan jakie? marzenia zwi?zane ze swym zawodem? Mo?e marzy Pan o jakim? wielkim odkryciu...?

Tych wielkich nie ma tak wiele. Nie ma czego? takiego, jak wielkie odkrycie z marszu. Te z prehistorii wi??? si? z latami przygotowa? i latami bada?. Chyba ?e jak naszej polsko– ameryka?skiej Zjednoczonej Ekspedycji Prehistorycznej (The Combined Prehistoric Expedition) na Pustyni Zachodniej udaje si? trafi? na olbrzymie bezludne obszary wielko?ci setek tysi?cy kilometrów kwadratowych, gdzie z powodu trudno?ci logistycznych nikt nigdy bada? nie prowadzi?, nie by?o te? nowego osadnictwa z powodów klimatycznych, ?wiat zosta? po prostu „zamro?ony”, a lepiej – zasuszony. W roku 1972, kiedy po raz pierwszy weszli?my g??boko w pustyni?, by?o to jak l?dowanie na Ksi??ycu. Do 1998 roku szefem ekspedycji by? profesor Fred Wendorf, teraz kieruj? ni? ja. I marz?, ?eby ta najd?u?ej w historii archeologii ?wiatowej dzia?aj?ca ekspedycja prehistoryczna sta?a si? ekspedycj? dzia?aj?c? jeszcze setki lat, bowiem bogactwa archeologiczne Afryki s? niezmierzone, a jej znaczenie dla historii ludzko?ci niewyobra?alne.


?ycz?c, by to si? spe?ni?o, dzi?kuj? za rozmow?.

Rozmawia?a Maria Konopka– Wichrowska.








?ród?o: Podkowia?ski Magazyn Kulturalny

Prawa autorskie © Skar?yski Wortal Turystyczny Wszystkie prawa zastrzeżone.

Opublikowane: 2006-05-14 (11735 odsłon)

[ Wróć ]

Theme Design© 2004(c) by: Lorkan Themes

Wszystkie znaki © nale?a do ich prawowitych w?ascicieli
PHP-Nuke Copyright © 2004 by Francisco Burzi. This is free software, and you may redistribute it under the GPL.
PHP-Nuke comes with absolutely no warranty, for details, see the license.
Powered by TURBO NUKE PL

Tworzenie strony: 0.15 sekund


TOP SWIETOKRZYSKIE !